Jelle Baan - Adorno, noch einmal

"Coffeecompany is mijn filosofische proeftuin"

Om 13:30 hebben we afgesproken, na zijn shift. Om 13:44 vind ik hem aan tafel bij een klant, met wie hij aan het praten is over een boek dat ze aan hem uitleent. “Ja, ik kom eraan!” zegt hij als hij me ziet. Om 14:02 zit hij tegenover me, hij heeft zich ontdaan van zijn werkshirt en met nog drie andere klanten bijgepraat die hij op zijn weg naar de kleedkamer is tegengekomen. Jelle Baan, verhalenverteller. Door: Nikki van Duuren

“Als ik filosoof zou kunnen zijn door alleen te praten, zou ik liever dat doen”, zegt hij. “Ik ben meer een prater dan een schrijver.” Toch kan hij ook aardig schrijven, want eind deze maand komt zijn eerste boek uit, getiteld ‘Adorno, noch einmal’.

Is dat altijd een droom geweest, een boek schrijven?

“Vroeger wilde ik kinderboeken schrijven, of een roman. Dat laatste wil ik nog steeds. Maar voor nu past dit beter: een soort filosofische roman. In een roman moet veel ongezegd blijven, maar ik ben iemand die alles wil uitleggen.”

Eigenlijk is je boek begonnen als scriptie, toch?

“Klopt. Ik wilde in 3 maanden mijn scriptie schrijven zodat ik snel was afgestudeerd. Die 3 maanden werden een half jaar en dat werd een jaar. Ik kwam niet verder, maar juist daarom wist ik dat ik het goed af moest maken. Uiteindelijk heb ik er 2 jaar over gedaan tot het af was. Dat was slopend, maar het is als het maken van een puzzel: de laatste stukjes gaan heel snel omdat je dan pas ziet wat het gaat worden. Uiteindelijk heb ik een 10 gekregen voor mijn scriptie en is het balletje gaan rollen om het uit te geven als boek.”

Kun je vertellen waar het over gaat?

“Het boek is georganiseerd rondom een bijzondere anekdote uit het leven van de protagonist van het boek, de filosoof Theodor W. Adorno. Als Duitse jood zag hij zich genoodzaakt om net voor het begin van de Tweede Wereldoorlog Duitsland te ontvluchten, met als uiteindelijke bestemming Pacificic Palisades, Los Angeles. Daar verbleef hij in het gezelschap van een hele rits andere briljante Duitse geemigreerden; schrijvers, filosofen en musici. Samen vormden zij daar als het ware hun eigen ambassade, hun eigen vrijplaats. Het verhaal gaat dat ze ooit met z'n allen op een feestje aan de kust waren, waar de drank rijkelijk vloeide. Staande langs de kustlijn van de oceaan opperde Adorno toen, in een melancholische opwelling, het idee om een message in a bottle in de zee te gooien met een boodschap erin voor hun landgenoten aan de andere kant van de oceaan. Zo ontstond het idee van Kritische Theorie - de geuzennaam van de filosofische onderneming die hij samen met zijn vriend Max Horkheimer gestalte probeerde te geven in die jaren - als een soort flessenpost. Die theorie was dus van het begin af aan al zo ingericht dat ze eerst moest wegzinken naar de bodem van de oceaan voordat de schoonheid ervan zich pas echt zou kunnen tonen aan degene die het later zou opduiken. Het boek kun je lezen als een poging van mijn kant om die flessenpost nu, decennia later, alsnog te ontkurken, om vervolgens de boodschap die erin verstopt zit te kunnen ontcijferen.”

Theodor Adorno

“Dat was heel veel werk, want Adorno’s werk is een vorm van geheimschrift, of zoals ik in mijn boek zeg: een soort muziekschrift. Alleen door het opnieuw tot leven te wekken - door er, in metaforische zin, muziek van te maken - kun je het echt begrijpen. Eigenlijk moet je tussen de regels door lezen wat hij bedoelt (...) En dat is misschien ook wel de basis van filosofie: de wereld tussen de regels door lezen.”

Als ik je opzoek op Google kom ik veel voetbal tegen. Dat gaat na het uitbrengen van je boek denk ik wel veranderen.

“Voetbal is een nog grotere liefde van me dan filosofie. Die twee zijn heel moeilijk met elkaar te verenigen. Op het veld ben ik een en al emotie. Filosofie is meer ratio. Ik kan voetbal wel gebruiken om iets wat in mijn boek staat te vertalen voor de persoon die ik voor me heb. Bijvoorbeeld de term ‘virtuositeit’: dat zit in alles. In muziek natuurlijk, maar ook in voetbal. Dan geef ik als voorbeeld de balbehandeling van Dennis Bergkamp en dan snappen mensen wat ik bedoel.”

Filosofie en voetbal: de twee werelden waar je je tussen beweegt. Hoe past Coffeecompany in dit plaatje?

“Coffeecompany is mijn filosofische proeftuin. Hier verbind ik filosofie aan het leven. In die ene minuut waarin ik een koffie maak voor een klant, heb ik de tijd om die klant te raken en hem over iets te laten nadenken. Iedereen heeft een band met filosofie, want filosofie is nadenken over denken. En dat doen we allemaal wel eens. Daarom geven de klanten ook altijd iets terug. Het is een soort filosofisch theater.”

“Eendrachtsplein heeft in mijn ogen een hoog filosofisch gehalte. Het is een neutrale zone voor mensen. Daarmee bedoel ik een ankerpunt in de stad, een ruimte waar je ontsnapt aan de tijd, maar ook een plek die bestaat in je gedachten. Een plek waar je jezelf kunt zijn. Dat vind ik mooi.”

Wat hoop je dat mensen uit je boek halen, wat ze meenemen?

“Ik hoop dat mensen het boek lezen zoals ik boeken van anderen lees: dat ze er graag over vertellen aan anderen, dat ze iets herkennen. Ik weet ook dat niet iedereen kan aanhaken, in dat opzicht moet mijn boek zijn bestemming nog vinden. Eigenlijk is het een soort flessenpost, net als bij Adorno.”

“Adorno, noch einmal” is online te reserveren op de website van uitgeverij Libris